Một nghệ thuật sống, Thu Giang Nguyễn Duy Cần Tùy chọn

[justmevn]

LỜI NÓI ĐẦU

Con chiên nhờ ăn cỏ mà được bộ lông mướt đẹp… ta hãy dùng lông nó, không cần phải để ý nó ăn cỏ nơi đâu?
Cây cối sởn-sơ bông trái, ta hãy ăn trái ngắm hoa, đừng để ý hỏi ngọn suối nơi đâu đã thấm nhuần nuôi nấng nó.
Đọc quyển sách này, các bạn cũng không cần phải để ý đến những lý thuyết tư tưởng nào đã giúp nó đơm hoa kết quả. Những học thuyết tư tưởng đã giúp nó sanh thành đối với tác giả nó, cũng như cỏ đối với chiên, nước đối với cây… đã biến hóa khí chất. Tìm nó, vô ích, vì nó không còn nguyên vẹn bản chất của nó nữa.
Quyển sách này, viết cho riêng từng bạn. Bạn đừng lo nghĩ nó có ích lợi gì cho kẻ khác chăng ? Bạn hãy tự hỏi : nó có ích lợi cho bạn chút nào không ? Nếu có. Thế là đủ. Bằng không, bạn hãy dẹp nó lại một bên.
Bạn đừng đứng bên phương diện xã hội mà quan sát sự ích lợi của nó. Hãy đứng theo phương diện cá nhân, là bạn sẽ ít thấy sự thất vọng hơn.
Đọc quyển sách này, các bạn bớt lo cho đời một chút, để tâm lo cho mình một tí, có lẽ sẽ không uổng công đọc nó. Và nhứt là, phải hết sức thành thực với mình mới đặng.

*
* *

Tìm cái lẽ Sống, cái sống thật của mình không phải cái sống sai lầm của bản ngã, là phận sự duy nhất của mỗi một người của chúng ta. Sống trong quan niệm lạc lầm của bản ngã, ta sống trong nô lệ, trong đau khổ. Sống trong Chân – Thể của ta, mới thật là Sống, sống trong Tự Do …
Đường giải thoát, là con đường dẫn ta đi tìm cái lẽ sống chân thật của ta, là con đường duy nhất của những nhận chân đặng cái sống vô cùng đang ẩn núp nơi đáy lòng…

Sài thành ngày 22 tháng 5 năm 1960
T.G NGUYỄN DUY CẦN

“Xin cứ để cho tôi đốt ngọn đèn của tôi di… mà đừng bao giờ hỏi nó sẽ làm tan được bóng tối hay không…”
TAGORE

Chân lý
cứng như Kim cương
mà bở như Hoa đào

I
CHƯƠNG THỨ NHẤT

SỐNG

Người ta là con vật thông minh nhất trên đời: chuyện trên trời dưới đất, chuyện bên đông bên tây, chuyện xưa chuyện nay, chuyện ông này bà nọ, chuyện tư chuyện công… không việc nào là không tò mò xem xét đến. Ta khảo cổ luận kim, suốt đời cặm cụi tìm nghĩa lý từng chữ một của cổ nhân, cãi nhau vanh vách… Thật không có một việc gì thoát khỏi sự tò mò của ta.
Thế nhưng, cái điều quan trọng nhất của đời ta, cái sống của ta đây, không được mấy ai để ý đến.
Ôi! Kẻ nói câu: “người là con vật chí ngu”, không phải là không có lý do vậy.
Trang tử nói : “Hạng ta gọi là thông tai, không phải là thông tai nghe rõ cái ngoài đâu, mà là thông tai nghe rõ nơi mình. Hạng ta gọi là sáng mắt không phải sáng mắt thấy cái ngoài mình đâu, mà là sáng mắt thấy cái nơi mình. Kẻ chẳng thấy mình mà thấy cái ngoài mình, chẳng được cái trong mình mà được cái ngoài mình, ấy là kẻ được cái được của người mà chẳng được cái được của mình, thích cái thích của người, mà chẳng thích cái thích của mình… ấy đều là hạng ngu si mê muội cả…”

*
* *
SỐNG!

Ai là người không sống? Vậy chớ còn thấy, còn nghe, còn ăn còn uống, còn ham muốn, còn cảm giác… là chết hay sao mà lại bảo… đi tìm cái sống?
Hỏi thế là vì ta chưa để ý phân biệt sự “có – đây” và “có sống” là hai lẽ khác xa nhau.
“Có đây”, là chỉ có tai, có mắt, có mũi cùng óc suy nghĩ, lòng cảm giác như ai, nhưng có tai mà không biết nghe, chỉ nghe theo cái nghe của người khác, nghe theo thành kiến; có mắt mà không biết xem, chỉ xem theo cái xem của kẻ khác; có mũi mà không biết thở, chỉ thở theo cái thở của kẻ khác; có óc mà không biết suy, chỉ suy theo cái suy của kẻ khác; có tâm mà không biết cảm; chỉ cảm theo cái cảm của kẻ khác… Thế thì, “có đây” không phải là luôn luôn “có sống”.
Phần đông thiên hạ ngày nay, chỉ biết mình “có đây” là đủ, không quan tâm đến coi mình “có sống” hay “chưa có sống”.
Sống, có hai nghĩa : Sống cái sống của mình và sống theo cái sống của kẻ khác.
Sống theo mình là “có sống”
Sống theo kẻ khác, chưa phải sống.

*
* *

Nhưng, sống theo mình, người ta lại sống lầm theo cái không phải mình, mà là sống theo cái “ta” kết tinh của hoàn cảnh xã hội mà mình nhận lầm là Mình. Cái đó, tôi tạm gọi là cái “phi ngã”, nghĩa là cái Ngã ở ngoài ta, cái không phải Ta. Đó là chưa nói đến cái Bản Ngã mà nhà Phật thường gọi là Ngã chấp nghĩa là thấy ta là khác.
“Phi Ngã”, không phải là Ta. Nó chỉ là cái sản phẩm của hoàn cảnh mà ta nhận lầm là Ta. Những cảm giác, tư tưởng, dục vọng của ta phần nhiều do mối kích động của giác quan đối với ngoại giới mà có. Thân thể, giác cảm, nhận thức, tư tưởng đến cả ý thức của mình nữa, hợp lại thành Phi Ngã. Phi Ngã chỉ là phản ánh trung thành của ngoại cảnh. Hoàn cảnh thế nào, ta như thế ấy, như bóng với hình. Nó là kết tinh của hoàn cảnh, xã hội, chế độ, luân lý, học thuyết, tôn giáo, dư luận, phong tục, sách vở… Cái “ta” ấy không phải là Ta mà là cái “ta xã hội” nơi ta.
Sống theo mình, mà sống theo cái Phi Ngã của ta tức là sống theo kẻ khác, sống theo ngoại vật, cũng chưa phải là “sống” …

II
CHƯƠNG THỨ HAI
ĐI TÌM CÁI SỐNG

Những bảng giá trị của ngày nay, bất luận thuộc về giới nào (tôn giáo, triết học, luân lý, xã hội, văn hóa…) đều căn cứ trên quan niệm Nhị - nguyên chia phân cái Sống – Một làm hai phần rất phân biệt: nhĩ và ngã (ta và người), tâm và vật, thánh và phàm, tâm và trí, cá nhân và xã hội, động và tịnh, phúc và họa… Nhân sự phân chia ấy mới có nảy sanh ra những quan niệm sai lầm về sang hèn, vinh nhục, thị phi. Thực sự, những cặp đối đích ấy chỉ là một bề mặt bề trái của một sự Thật mà thôi: Động ở trong Tịnh mà ra, Tịnh nhân Động mà có. Vật nhờ Tâm mà thông, Tâm nhờ Vật mà hiện. Hai thứ đối địch ấy cũng đồng một gốc mà ra: Tuy hai mà là Một. Đó là chỗ mà Lão Tử bảo: “thủ lưỡng giả đồng xuất nhi dị danh”. Không có Âm thì Dương không nơi nương tựa, mà không có Dương thì Âm không làm sao biến chuyển. Cũng như Yêu là điều kiện của Ghét, mà Ghét là do Yêu mà có.
Người ta ở đời, không một sinh vật nào là không thọ của Trời Đất một cái Sống. Cái sống ấy cùng với Trời Đất là Một, một cái mầm toàn năng, toàn lực, toàn thiện, toàn mỹ.
Phận sự của ta là phải trở về với cái Sống – Một ấy, để Sống cái “Sống Vô cùng” đồng với Trời Đất đang ẩn núp trong đáy lòng. Một hiền triết Hy lạp nói: “Nơi ta là một nguồn suối trong bất tuyệt, hãy đào sâu mãi sẽ gặp”. (Epictète).
Phần đông, chỉ vì không biết trở về “nguồn Sống-Một” ấy của mình, nên không thể nhận thấy được chỗ toàn thiện của mình, mà chỉ thấy toàn là sản vật của hoàn cảnh xã hội mà thôi.
Không nhận thấy được sự toàn thiện của mình mới có sanh cái lòng đèo bòng ham muốn cái toàn thiện ngoài mình, bấy giờ mới có lấy sự Phải Quấy của người làm cái Phải Quấy của mình; lấy cái Vinh Nhục của người làm cái Vinh Nhục của mình; lấy cái Lớn Nhỏ của người làm cái Lớn Nhỏ của mình. Đâu có biết rằng cái Phải của người này đâu còn là cái Phải đối với người kia; cái Quấy của người kia đâu còn là cái Quấy của người nọ. Không có cái Phải nào là cái Phải chung cho tất cả mọi người, mà cũng không có cái Quấy nào là cái Quấy chung cho tất cả mọi người được. Vạn vật dưới Trời, không vật nào tự nó là hữu dụng hay vô dụng cả.
Những danh từ Phải Quấy, Tốt Xấu, Vinh Nhục, Lớn Nhỏ… chỉ có cái giá trị tương đối mà thôi. Muốn nói cho đúng hơn thì ta nên nói rằng: chỉ có những cái gì có lợi cho cái Sống của mình là Phải, là Tốt, là Vinh, là Lớn… trái lại đều là Quấy, là Xấu, là Nhục, là Nhỏ cả.
Người ta sanh ra không phải là một vật Toàn Thiện ngay. Cái “Sống Vô Cùng” nơi ta, không khác nào cái “Sống Toàn Mãn” của một cây kia hàm chứa trong một hột giống. Trong hột giống, đã chứa sẵn cái mầm của tất cả cây sau này: lúc chỉ là một đọt xanh, rồi đến hồi đơm bông kết quả… phải trải qua không biết bao nhiêu giai đoạn mới phát huy được tất cả sức sống của mình. Phận sự của ta, nếu có thể gọi đó là phận sự, là phải thực hiện cái sống ấy đến chỗ chí thiện của nó. Có một cái gì vô cùng mãnh liệt thúc đẩy ta mà ta không làm gì từ chối hay trốn tránh được.
Nên nhớ kỹ: tôi nói “đến chỗ chí thiện của mình” chứ không phải “đến chỗ chí thiện của kẻ khác”. Nếu là cây hường thì phải sống cái sống toàn thiện của cây hường mà không đèo bòng ham muốn cái toàn thiện của cây lan. Và trong đời, không có cái toàn thiện nào là cao trọng hơn cái toàn thiện nào cả. Đã là toàn thiện thì đều đồng như nhau cả.
Nhận chân đặng cái lý này rồi, người ta sẽ không còn ai xem ai hơn mình cả và mình cũng không tự xem là hơn ai cả. Lão tử nói: “Ta không muốn ai trọng ta như ngọc ngà mà cũng không muốn ai khinh ta như sỏi đá”. Kẻ tự mình khinh mình thì làm gì tránh được kẻ khác khinh mình. Không tự khinh là tự biết chỗ cao trọng của mình và lo trau dồi phát huy cái sống của mình đến chỗ tận thiện của nó, không đèo bòng ham muốn cái tận thiện của kẻ khác. Còn trái lại, nếu mình chỉ thấy cái cao trọng của kẻ khác mà không thấy chỗ cao trọng của mình đó là tự mình, mình tạo ra người bóc lột mình rồi. Kẻ trên bóc lột người dưới, người dưới bóc lột người dưới nữa… và cứ cái đà ấy mà đi, chưa biết đến đâu là cùng. Toàn chỉ vì tất cả chúng ta đều bị tâm cảm tự ti và cái Sợ là đầu mối của biết bao nhiêu tao loạn. Kẻ bóc lột thì sợ bị bóc lột nên bóc lột thẳng tay; người bị bóc lột thì nhẫn nại chịu đựng để hy vọng một ngày gần đây bóc lột lại kẻ khác để trả thù. Vì thế mà đồng lòng cùng nhau lo bảo vệ những bảng giá trị sai lầm. Cuộc đời, rốt cuộc, chỉ là một trường cạnh tranh không ngớt “cá ăn kiến, kiến ăn cá”. Vấn đề nhân sinh không còn ý nghĩa gì nữa cả.
Cái Văn minh lấy sự so đo hơn kém với cái ngoài mình làm tôn chỉ là “văn minh tiến bộ” mà loài người đang tranh nhau sùng bái. “Tiến bộ”, theo phần đông, có nghĩa là hơn người… Hơn về của cải, tước quyền, mưu mô, thủ đoạn, chứ không phải hơn về nhân cách. Người mà “tiến bộ” là người có nhiều của cải, địa vị cao, tôi tớ nhiều… Nước mà “tiến bộ” là nước có nhiều lúa gạo, bạc vàng, binh gia và thuộc địa… Mục đích của văn minh tiến bộ là “thành công”, là “đắc thắng”… Rốt lại, chỉ có kẻ nào lòng tham dục mạnh hơn tất cả là tiến bộ cao hơn hết và được thiên hạ tôn thờ, bất luận đã dùng thủ đoạn gian ngoan nào để đắc thắng. Trong cái xã hội tôn thờ “văn minh tiến bộ” thì những chữ nhân nghĩa toàn là giả dối cả. Kẻ mạnh hiếp yếu thì dùng nhân nghĩa bên lêu làm bình phong để che dấu giả tâm mình. Kẻ bị đè đầu cưỡi cổ thì kêu gào nhân nghĩa để được người ta thương hại mà nới tay… đợi một ngày kia quật khởi sẽ đè đầu cưỡi cổ lại. Tựu trung chỉ một trò tuồng trong đó chỉ lấy sự hơn kém nhau về thế lực bên ngoài làm mục tiêu tranh đấu.
Thấy kẻ “hơn” mình mà quý trọng, đó là mối loạn đã gieo vào lòng người rồi.
Trang Tử cũng có nói: “Nước dựng lên, cá kéo cả bầy lên bãi… Nước rút xuống, trở về sông biển không kịp, mắc cạn cả bầy trên vũng nước nhỏ. Bây giờ, chen lưng đấu cật, chum nhum xúm xít với nhau, kêu gọi sự hỗ trợ yêu thương nhau và gọi đó là Nhân. Sao không lo trở về vực sâu trước đi, để đến nước bị cạn mà phải đem Nhân Nghĩa giảng dạy nhau chi có ích gì?”
Xã hội sở dĩ loạn là vì không ai biết trở về với cái sống thật của mình, mãi đèo bòng ham muốn cái ngoài mình, lấy sự “hơn người” làm tiến bộ để kích thích nhau, đến tàn sát nhau như bầy lang sói. Chừng ấy, dù có đem Nhân Nghĩa mà khuyên bảo nhau cũng bất quá là việc làm tạm bợ cho qua buổi thôi.
Cái mầm loạn đã bắt đầu ở chỗ “quên mình” để “chạy theo người” của chúng ta. Hay nói một cách khác, cái mầm loạn là do mỗi người của chúng ta chưa ai biết sống cái sống của mình vậy.

*
* *

Muốn tìm lại cái thuật Sống của mình phải làm thế nào ?
Trước hết phải đem những bảng giá trị sai lầm của thời đại mà kiểm soát và phê bình sửa đổi lại.
Nhưng cũng chưa đủ. Nếu cần phải hủy phá thì cũng phải có đủ cương quyết mà hủy phá nó, mặc dù làm thế có chạm vào quyền lợi ích kỷ của những kẻ thân yêu mình.

*
* *

Sống, tức là chiến đấu. Chiến đấu với ngoại cảnh, với những gì có thể làm trở ngại cho đời sống tự do theo bản tánh của mình. Chiến đấu với nội tâm để tìm lại cái quân bình của Tâm Trí.
Sống tức là tìm kiếm, suy xét cho ra thế nào là cái lẽ sống chân thật của ta, và thế nào là cái chân giá trị của sự vật bên mình.
Vậy, bước đầu tiên trên con đường tìm cái sống của mình là phải luôn luôn hữu tâm, thật hữu tâm trong từng mảnh mún hành vi của mình hằng ngày, nghĩa là đừng sống vô tâm như bộ máy nữa.
Ôi “thiên hạ đều biết tìm cái mà mình không biết mà chẳng ai biết tìm cái mà mình đã biết; đều biết chê cái điều mà mình cho là không phải, mà chẳng ai biết tìm cái mình đã cho là phải.”
Đó là cái khôn của thiên hạ ngày nay.
Nhưng đó chỉ là cái khôn vặt, chưa phải là cái thật khôn. Cái khôn ấy là cái khôn đeo đuổi theo cái ngoài mình, cái mình không biết, mà quên mất Mình, tức là cái mà mình đã biết… hay muốn nói cho đúng hơn, cái mà mình tưởng đã biết.

[justmevn]

III
CHƯƠNG THỨ BA

CÁI LẼ SỐNG CỦA TA

Nói đến cái Lẽ sống chân thật của ta là nói đến sự tự do phát triển của nó.
Làm sao cho mỗi người đều nhận thức được Bản Tánh – tức cái Sống của mình, và biết trở về với Đó, sống trong cái sống của Đó mà không đèo bòng ham muốn sống trong một cái tận thiện nào khác hơn cái tận thiện của mình _ đó là đã tìm ra được “cái lẽ sống chân thật của mình” rồi vậy.
Mình là cây hường thì sống theo cái sống của cây hường đến chỗ toàn thiện toàn mỹ của cây hường.
Muốn được vậy, tự mình trước hết phải hết sức nghiêm khắc với dục vọng của mình. Nói đến Dục vọng ta nên để ý điều này: bảo phải tuyệt dục là tuyệt lấy những dục vọng lăng quăng của Bản ngã, của cái cảm giác sai lầm rằng mình và đời là cách biệt, của những lòng tham muốn cái ngoài của mình, đeo đuổi theo ngoại vật mà quên mất cái Chân thể của mình, chứ không phải bảo tuyệt cả tình dục chân chính của mình, cái lòng ham muốn trở về cái tận thiện tận mỹ của mình.
Tình dục là sự sống. Tuyệt dục là tuyệt sống hay sao ? Dục vọng sở dĩ có là tại mình chưa nhận thấy cái sống thật của mình. Thay vì đem tham vọng của mình đeo đuổi theo ngoại vật, ta xoay chiều đổi hướng đưa nó về con đường tìm cái người thật của mình, thì làm sao không đi đến chỗ chí thiện và toàn phúc cho đặng?
Nếu không nhận thấy được cái Quý nơi trong mà chỉ thấy cái Quý nơi ngoài, cái loạn đã bắt đầu sanh ra nơi lòng mình rồi. Đã cho vật này là Quý là Đẹp, tất cũng phải có vật khác Quý hơn và Đẹp hơn. Và cứ nếu như thế mãi mà đi tìm… thì cái Quý, cái Đẹp không biết đâu là cùng mà lòng tham muốn của con người cũng không biết đến đâu là tận.
Người ta thường lấy Vinh làm sướng, lấy Nhục làm khổ, mà chính mình phần đông cũng chưa ai biết sao là thật sướng, sao là thật khổ cả.
Sướng, theo phần đông, là thấy mình hơn được người; - nhưng trái lại, khổ vì mình cũng còn thua kẻ khác. Thế thì có sướng gì đâu mà gọi là sướng. Chẳng qua sướng hơn kẻ khổ, khổ hơn kẻ sướng mà thôi. Thiên hạ tôn người hiền, trọng kẻ sĩ… chỉ tự mình xúi dục lòng tham lam tranh đấu của kẻ khác. Lão tử đã biết mà nói trước: “bất kiến khả dục, sử dân tâm bất loạn.”
Người ta, ai ai cũng vì hạnh phúc mà làm. Kẻ đi tìm bằng cách này, người đi tìm bằng cách kia, - tuy phương pháp có khác nhau, chung quy cũng chỉ vì ham sướng sợ khổ.
Kẻ được học nhiều, tiền nhiều, quyền thế nhiều…sở dĩ tự xem là sướng, không phải vì tự họ cho đó là sướng mà thực ra, vì kẻ chung quanh thèm thuồng và cho đó là sướng. Kẻ ngồi xe hơi thấy mình là sướng vì thấy có kẻ đi bộ bê bết cực nhọc họ thèm thuồng được ngồi xe lộng lẫy như mình… Kẻ đeo châu ngọc cảm thấy sung sướng hãnh diện là vì có kẻ không có châu ngọc họ thèm thuồng vật quý của mình. Giả sử mà thiên hạ đều có xe hơi, cùng đeo châu ngọc thì cái sướng của mình chắc chắn sẽ không còn sướng nữa. Thật ra cái sướng của mình là do cái khổ của kẻ khác xấu số hơn mình mà có. Và vì thế mà người ta đâm chém nhau, tàn sát nhau một cách vô cùng kinh khủng.
Tuy nhiên, có kẻ sẽ nói: Phú quý tuy là cái mồi, nhưng không có nó làm sao xui người tiến bộ? Nhưng, nói thế, sao không biết xét: tiến bộ đến đâu? Mục đích cuối cùng của con người phải chăng là hạnh phúc? Vậy cái “mồi” ấy có đưa người ta đến hạnh phúc không? Chắc chắn là không. Khoa học ngày nay đã cung phụng và thỏa mãn người người đủ mọi nhu cầu, thế đã đưa lại hạnh phúc cho họ được chưa, hay chỉ tạo thêm sự thèm muốn liên miên, dục vọng con người càng ngày càng thêm ác liệt ?
Vậy, dùng cái “mồi” ấy để đưa người đi đến đâu ? Đến cõi đời hạnh phúc nào thì chưa biết, chứ đưa đến chỗ tàn sát lẫn nhau như một bầy điên, đó là điều chắc chắn.
Lợi dụng cái “mồi” ấy để bắt con người đi mãi đến cái hố sâu không đáy của sự diệt vong, có người đánh xe lừa khôn khéo kia, cho lừa mang bó cỏ tươi trước mồm để gạt nó bước tới… Bước mãi mà bó cỏ vẫn kề bên miệng không được liếm láp cọng nào, phải chăng đó là cực hình của Tan-tale trong thần thoại Hy Lạp? Nhưng kết quả thì rất hay: xe lừa vẫn đi mãi theo ý muốn của người đánh xe, mà không tốn một cọng rơm nào cả!

*
* *

Tìm hạnh phúc và sống đặng hạnh phúc là hai lẽ khác nhau xa.
Không cần bàn đến kẻ đi tìm hạnh phúc nơi ngoài, _ chỉ bàn đến những kẻ đi tìm hạnh phúc nơi trong.
Kẻ mà ta gọi là bực hiền, phải chăng chỉ là kẻ đi trước ta trên con đường tìm cái lẽ sống của mình?
Nguồn sống không khác nào một giếng nước, mà chúng ta đây là bọn hành khách đang khao khát trên bãi sa mạc. Chúng ta cùng đi tìm nước. Trong khi đi, có kẻ trước người sau… kẻ đi trước thấy mình gần được giếng nước, ngó lại sau nhìn những kẻ chưa theo kịp với cặp mắt thương hại tự xem mình là vinh và cảm thấy mình còn sướng hơn kẻ còn lê bước ngoài xa. Như thế có phải lẽ hay không? Mà kẻ đi ngoài xa, trông vào người đi đằng trước lại ao ước thèm thuồng cho người ta được hạnh phúc hơn mình. Nhưng, thật ra, cái “sướng thật” nào ai đã có nếm qua đâu, vì chưa có ai đi tới giếng và cũng chưa có ai uống được một giọt nước giếng bao giờ.
Cái sướng khổ của người đời trong khi đi tìm Chân Lý, chỉ cũng như thế: sướng khổ trong tưởng tượng mà thôi. Kẻ học nhiều tự thấy mình sướng hơn người dốt, kẻ dốt tự thấy mình khổ hơn người có học… cũng chẳng qua là một nhận thức sai lầm về vấn đề sướng khổ thôi: căn cứ vào sự hơn kém trên con đường đi… mà tự cho mình sướng khổ?
Và, chỉ có những kẻ nào sống, mới có thể giúp cho kẻ khác giải thoát và trở về với cái sống viên mãn của họ thôi.
Giúp cho kẻ khác giải thoát, không có nghĩa là ép họ giải thoát, vì thực ra không có ai giải thoát ai được cả, nếu không phải chính mình giải thoát cho mình. Chỗ cao trọng nhất của con người là trừ mình ra, không có ai giải thoát cho mình đặng cả. Phải giúp kẻ khác giải thoát, như vầng Thái Dương giúp cho các hoa được nở, những hoa nào đến thời kỳ nở. Cái “làm” của kẻ đạt đến cái lẽ sống không bao giờ cưỡng lại với Tự Nhiên không bao giờ dụng tư tâm mà làm hại đến bản tánh của vật mình muốn giúp. Giúp người phải biết lấy cái tự nhiên mà giúp cái tự nhiên. Người nông phu kia thấy lúa lâu lớn, bèn nhớm gốc lúa lên một tấc cả… Qua ngày sau, lúa đều chết hết. Đó là lấy cái không tự nhiên mà giúp cái tự nhiên, đó là chỉ có Tâm mà không có Tri.
Giúp cho người sống mà lại giết cái nguồn sống của họ đi, thật không có gì vô ý thức bằng. Làm nghĩa và biết làm nghĩa là hai lẽ khác nhau xa, cũng như yêu và biết yêu là hai việc khác nhau rất xa vậy. Có Tâm mà không có Tri, nguy hiểm cho đời không phải nhỏ.

IV
CHƯƠNG THỨ TƯ

CÁI CHÂN GIÁ TRỊ CỦA SỰ VẬT

Tìm cho ra cái lẽ sống chân chính của ta rồi, cũng chưa đủ. Còn phải tìm cho ra cái lý đương nhiên hay là cái chân giá trị của sự vật.
Gọi là “Vật” những gì không thuộc về cái sống của ta… những cái chi ở ngoài cái Người chân thật của ta. Cho dẫu là Trời, mà nếu còn xem là một linh vật ngoài ta thì cũng thuộc về hạng “Vật”. Trái lại, nếu Trời cùng ta là Một, thì không được kể là “Vật” nữa.

*
* *

Vậy thì “Vật” đối với ta phải như thế nào? “Vật” chỉ để phụng sự ta thôi và không được quyền làm chủ đời sống của ta. Phận sự nó là phải giúp ta, không được, vì một lẽ gì, làm trở ngại đời sống tự do của ta.
Bất kỳ là “Vật” nào của ta có mà trở lại biến thành một vật nhu thiết đến không thể bỏ qua được, nghĩa là trở lại làm chủ ta và ngăn cản không cho ta thấy, hoặc làm cho ta quên mất cái sống của ta thì “Vật” ấy, ta phải phá hủy nó ngay.
Nói đến “vật nhu thiết” ta đừng lầm lộn với những vật nhu thiết cho cái sống vật chất của ta như vật ăn chất uống hằng ngày. Gọi là “vật nhu thiết” những vật giúp ta sống, bất luận là về tinh thần hay vật chất, tức là những vật ta không thể bỏ qua mà nó và ta, cơ hồ như một, như không khí ta thở hút, món ăn vật uống hằng ngày của ta. “Vật không nhu thiết” là những vật không cần thiết gì đến đời sống của ta cả, tức là những cái có thêm cũng không lợi ích gì cho ta, mà không có cũng không tai hại gì cho ta cả. Như vật ăn… cần thiết là những chất bổ cho thân thể; - trái lại, những vật ăn không cần thiết là những món như bánh trái, rượu chè… những món cao lương mỹ vị.
Cho nên “vật nhu thiết” là những vật không gọi được là “vật” nữa, vì nó cùng với cái sống của ta là cần thiết đến như là một vậy. Chỉ có những “vật không nhu thiết” mới có thể gọi là vật mà thôi, vì nó hoàn toàn là món xa xỉ phẩm, nghĩa là những vật ngoài ta, có cũng không thêm gì cho ta, mất cũng không thiếu gì cho ta cả, như danh, lợi, tốt, xấu, vinh, nhục, dư luận, chế độ, luân lý, tôn giáo…toàn là những vật mà mình có thể bỏ qua mà không hại gì cái sống tinh thần lẫn vật chất của ta. Trái lại, nó còn có hại cho đời sống tinh thần của ta là khác, nếu nó trở thành món vật nhu thiết…có khi người ta mê muội đến đồng hóa mình với những ngoại vật ấy và được nó thì sướng, mất nó thì khổ và có khi lại quyên sinh vì đã mất ngôi cao hay vợ đẹp, xe hơi hay nhà lầu…
Người ta sở dĩ hạnh phúc được khi nào biết sống giữa “mọi sự mọi vật” ấy mà không bị nó làm chủ mình. Ham muốn nó, quyết tâm để làm chủ nó và chiếm đoạt cho kỳ được là tự mình đã trở thành tôi mọi của nó rồi.
Sống trong sự mà không mắc trong sự, ở trong vật mà không mắc trong vật , thì trong đời không vật nào làm chủ mình đặng.
Xã hội, luân lý, tôn giáo, chế độ… đều là những “Vật” giúp ta sống một cái sống đầy đủ dễ dàng hơn. Cho nên nó phải tùy mình và biến chuyển theo mình để mà phục vụ cho cái lẽ sống của mình. Nó không được vượt quá cái quyền hạn và sứ mạng của nó, như xã hội và chế độ, vịn cái lẽ mưu đồ về vấn đề kinh tế, ăn, mặc, ở cho ta để mà chiếm lấy địa vị chủ nhân cái đời sống tinh thần của ta được. Đem cái giá trị tạm thời của xã hội để mà phủ nhận vày bừa những giá trị vĩnh viễn của đời sống thiêng liêng của cá nhân là gây sự đảo lộn trật tự trong xã hội loài người vậy.

*
* *

Cứu cánh của đời mình là phải làm cách nào cho Bản Tánh của mình phát triển được đến chỗ toàn thiện toàn mỹ của nó.
Vì vậy, bất cứ cái gì trở ngại cho sự tự do phát triển Cá Tánh của mình là mình có quyền tiêu diệt nó ngay. Đó là phận sự đầu tiên của những kẻ nào biết quý trọng cái Sống của mình.
Vậy, ta cần phải :
1. – một mặt, lo cho mình sáng suốt để nhận chân được Bản tánh của mình, nghĩa là phải hữu tâm những điều mê lầm nhận sự sống, lầm nhận trật tự của ta từ xưa đến nay. Sống lầm theo Bản ngã, sống lầm theo cái sống của người mà quên mất cái sống của mình; lấy cái việc làm của người làm việc làm của mình; lấy cái vui thích của người làm cái ưa thích của mình; lấy cái phải quấy của người làm cái phải quấy của mình.
2. – một mặt, lo tổ chức xã hội theo sứ mạng của nó là hạn định trong vòng mưu sinh về vấn đề ăn, mặc, ở… mà thôi, nghĩa là, làm cách nào cho cơ quan xã hội ấy giúp cho đời sống tinh thần của mỗi người trong đó được phát triển đến cực điểm.

*
* *

Tóm lại, công việc thứ nhất là phải
Cách Mạng Cá Nhân;
Và công việc thứ hai là
Cách Mạng Xã Hội.
Nghĩa là đừng bao giờ quên câu: “Tự giác nhi giác tha”.