Bài học từ cá hồi Tùy chọn

[Thelast]

1. Đừng bao giờ bận tâm đến những điều không quan trọng

Tháng giêng, năm 1961

Tạp chí “Thời báo” ở Mỹ đã viết:

Mối bận tâm là gì?
Là chẳng có tiền.
Có tiền là gì?
Là chẳng bận tâm.

Khi lần đầu tới Mỹ, có một câu nói gây nhiều ấn tượng với tôi là “Đừng bao giờ bận tâm” - Nó làm tôi không thể hiểu nổi. Sau khi sống ở đây 10 năm, cuối cùng tôi nhận ra là nó bao trùm lên ý nghĩ của phần đông dân Mỹ. Đấy là đất nước của “không bao giờ bận tâm”.

Động lực thúc đẩy mạnh mẽ nhất trong đời sống Mỹ là vấn đề cái được gọi là đồng tiền - có nhiều người may mắn sau khi nhập cư ở đây đã kiếm được nhiều tiền và tận hưởng cuộc sống với nó - Do sự giầu có cực kỳ về tài sản phần đông họ phán xét sự việc theo giác quan và tình cảm. Do mọi người đều ứng xử thông qua cảm quan và các điều kiện tiền lệ mà đồng tiền cùng sự mạo hiểm đã tạo nên những người hùng ở đất nước này.

Điều đó dẫn đến kết quả là phải làm thế nào để kiếm ra tiền và làm thế nào để tạo dựng một đời sống sung túc thoải mái, và những điều này đã trở thành những mục đích chính của nền giáo dục.

Trái lại “vô sản” là một khái niệm đặc trưng của người phương Đông cổ, nền giáo dục của họ ngay từ đầu đã nhắm vào việc vươn tới điều phân định cao nhất đó là “satori” (giác ngộ) thông qua sự hiểu biết về trật tự vũ trụ - Tư tưởng này thống trị cho đến khi nền văn minh Tây phương kéo theo vật chất và khoa học công nghệ thâm nhập vào.

Chín mươi năm về trước, người Nhật thường dùng những bảng gỗ có tranh in rất đẹp để bọc hàng xuất khẩu thực phẩm như giấy in để bọc. Người châu Âuthực sự đã ngạc nhiên bởi họ rất trân trọng những tờ giấy bọc hàng hoá. Người Nhật lại có một thái độ khác về mọi giá trị, không phải do thiếu nhận thức nghệ thuật, mà do họ biết thế giới là vô thường, nay trẻ mai già, cái đẹp dần đi xa. Đó là lý do họ gọi những bức tranh gỗ bọc hàng của họ là những bức tranh về một cuộc đời trôi nổi. Với họ mọi thứ vật chất tuy đẹp đẽ nhưng không phải là tài sản.

Cùng thời đó ở Pháp Pasteur đã phát minh ra công nghệ lên men rượu và bia (1877), theo đó phương pháp của ông được mang tên phương pháp Pasteur, mà thực ra kỹ thuật này đã từng được sử dụng hàng trăm năm trước đó ở Nhật để tạo ra rượu nếp (sake) - Người sáng chế bị lãng quên - không có tên tuổi, vì sao vậy?

Cách đây không xa lắm bác sĩ người Anh Fleming phát hiện ra kháng sinh penicilin trong phòng thí nghiệm của mình và chứng tỏ rằng nó có thể tiêu diệt vi trùng. Từ đó người ta đã bắt đầu sản xuất penicilin. Nó được gọi là thứ dược phẩm kỳ lạ và đã gây nhiều ảnh hưởng đến mức có hàng tá dược phẩm khác trong họ kháng sinh được sản xuất từ nó. Nhưng người ta đâu có biết rằng ở Nhật Bản chính loại penicilin này đã được dùng khi ướp cá khô vậy mà không ai biết đến tên người đã nghĩ ra nó. Vì sao vậy?

Lý do rất đơn giản - Người phương Đông xa xưa không quan tâm đến những phát minh vật chất mặc dù nó có tính chất hữu hiệu. Họ chỉ quan tâm về quan niệm sống - trạng thái tinh thần cao nhất, để đạt giác ngộ trong các Thiền viện, họ chỉ cảm phục những ai giảng dạy về Đạo, phương pháp Thiền, đến con đường giải thoát, hay niết bàn.

Hai quan điểm khác biệt đã dẫn đến hai chiều hướng văn minh khác nhau: Văn minh phương Tây và văn minh phương Đông.

Trong khi khoa học nghiên cứu vật chất và đạt đến mức “không còn vấn đề gì” còn tôn giáo nói về tư tưởng và đạt tới trạng thái “Tâm không”.

Người phương Tây sẽ không chấp nhận “tâm không” và không bao giờ chịu xóa bỏ các cuộc thử bom hạt nhân. Người phương Đông theo sự hiểu biết về trật tự vũ trụ của mình thì chỉ nói: “Mọi thứ có bắt đầu thì có kết thúc” - văn minh có bắt đầu thì sẽ có kết thúc, vấn đề là sớm hay muộn. Đừng bận tâm! chân lý của chúng ta về sự sống đích thực trong vô tận sẽ sống mãi.

Những nhà tư tưởng phương Tây mang tính chất phá hủy, phân tích, chắc chắn phải học từ tâm trí phương Đông có tính cách xây dựng, tổng quan - cho một thế giới bấp bênh bên bờ tự phá hủy. Sự sống có thể biến mất trong một tia chớp.

[Thelast]

18. Giới thiệu về thế giới tâm linh Nhật Bản

Tháng 12, năm 1973

Thế giới tinh thần và tâm linh Nhật Bản rất khác lạ, huyền bí và gây sự khó hiểu đối với hầu hết người ngoại quốc. Những người Nhật sống ở Nhật không nhận ra điều này bởi họ không thể nhìn thấy bản thân họ từ bên ngoài. Nhưng với tôi một người Nhật sống ở Mỹ hơn 20 năm, tôi nghĩ là tinh thần Nhật Bản không có gì xa lạ nếu nó không bị làm rắm rối. Do đó tôi hoàn toàn thông cảm cho một người nước ngoài không hiểu được tinh thần và văn hóa Nhật Bản.

Lafcadio Hearn, một người yêu Nhật Bản đến mức ông đã cưới vợ người Nhật và viết quyển sách: “Một cố gắng diễn giải về Nhật Bản” trong đó có đoạn: từ lâu một người bạn thân Nhật Bản đã nói với tôi trước khi anh ta chết: “Nếu anh tìm hiểu Nhật Bản 4, 5 năm anh không thể hiểu Nhật Bản, chỉ sau đó anh mới biết thêm đôi điều về họ”.

Ohsawa cũng nói tương tự khi sáng lập phong trào Thực Dưỡng Mỹ. Ông viết trong bài báo nhan đề: “Hồn của một dân tộc là không thể nhìn thấy”, ông nói: “Hồn của một dân tộc là không thể nhìn thấy cũng giống như tính cách của dân tộc. Đặc tính linh hồn và tính cách cảm nhận và tính linh không là gì khác ngoài biểu hiện của tâm thức tinh hoa của dân tộc qua một thế giới vật lý hữu hạn tương ứng - và sự biểu hiện này biến đổi theo các điều kiện.

Nếu chúng ta muốn định nghĩa một bản tính của một dân tộc chúng ta cần phải nghiên cứu và hiểu triết học của dân tộc đó cùng các khái niệm của họ về thế giới cùng sự phát triển logic của tâm thức. Điều này cực kỳ phức tạp bất khả thi với người phương Tây khi nghiên cứu bản tính phương Đông. Vì sao? Bởi vì triết học và khái niệm thế giới và logic của phương Đông hoàn toàn trái ngược với phương Tây.

Giáo sư nói tiếp: “Tôi đã đọc rất nhiều sách về Nhật Bản về con người và văn hóa Nhật Bản, nghệ thuật và đọc nhiều sách của các tác giả phương Tây. Mỗi khi tôi đọc một quyển sách như vậy tôi thực sự ngạc nhiên, bởi vì nó trái ngược hoàn toàn với các tác giả Nhật Bản khi viết về vấn đề đó. Sau đó tôi tự bảo mình: “Mình cần phải giải thích”. Đó là lý do vì sao tôi phải viết và cố gắng giải thích về tâm hồn Nhật Bản như tôi đã hứa với ngài giáo sư Levi-Bruhl 3 năm trước.”

Về bên ngoài, Nhật Bản là đất nước Tây hóa nhất ở phương Đông. Con người Nhật ăn mặc kiểu phương Tây - mức sống Nhật còn cao hơn một số nước phương Tây. Công nghiệp và kỹ thuật tiến bộ vượt bậc làm nhiều nước phải học kỹ thuật của Nhật Bản. Không chỉ ngang hàng với phương Tây về văn minh vật chất, Nhật Bản còn đi đầu về tôn giáo, ít ra là ở bề ngoài. ở Nhật Bản có tất cả các loại tôn giáo - Thí dụ có 4000 nhà thờ chùa chiền. Có 700.000 tín đồ bao gồm công giáo, tin lành, 7 ngày phục sinh, Đạo nước Thánh,... ngoài ra còn có đạo Bahai, Hồi giáo, đạo Hindu, Phật Giáo và nhiều đạo khác.

Ngoài ra còn có hơn 30 tôn giáo mới, có đạo hơn 15 triệu tín đồ như đạo Soka Gakakai. Nhưng niềm tin lớn nhất là vào Thần đạo Shinto và Phật giáo. Các tôn giáo này không hề bị văn minh hiện đại hóa và giữ nguyên giá trị tinh thần của nó. Thần đạo Shinto có 70 triệu tín đồ, Phật giáo có 75 triệu tín độ. Hai đạo này ảnh hưởng đến hầu hết nhân dân Nhật Bản. Điều này có thể dễ hiểu, vì người dân theo cả hai đạo này cùng thời điểm. Họ cúng bái thực phẩm cho tổ tiên theo nghi lễ Thần đạo Shinto, nhưng cầu kinh theo đạo Phật - Lúa gạo, nước, muối và rau đều chế biến theo Shito nhưng hoa quả bày theo Phật giáo. Người công giáo có thể cưới người theo đạo Shinto, và người Shinto có thể cưới người Phật tử. Phật giáo để chuẩn bị cho khi chết, còn đạo Shinto để áp dụng khi sống.

Với nhiều người ngoại quốc, điều này có thể làm họ than phiền. Nhưng hiểu được tập quán này là một chìa khóa để hiểu tâm linh Nhật Bản. Nhật Bản là một nước hiếm có, nơi mà không có sự đàn áp tôn giáo. Không có các cuộc chiến tranh tôn giáo như ở Do Thái, ả rập, Hồi Giáo, Hindu, Công giáo và Tin Lành. Lý do là vì con người tin rằng tất cả các tôn giáo đều là một và thế giới tâm linh là một. Điều này gọi là tôn giáo Nhật Bản (Đạo Nhật) mà Isaiah Bendare, một tác giả của cuốn “Nhật Bản và Do Thái” đã nói.

Một đặc tính quan trọng khác là quan niệm tâm linh và sự chân thành thờ kính tổ tiên mà Lafcadio Hearn đã nói trong cuốn “Nhật Bản, một cố gắng diễn giải” tôn thờ tổ tiên ở Nhật gồm 3 nguyên tắc về niềm tin:

1. Chết không phải là hết, linh hồn người chết còn lởn vởn ở mộ và tại nhà, mà người sống không thể thấy được.
2. Tất cả những người chết đều trở thành Thần, có những quyền năng và sức mạnh siêu nhiên, mà họ còn lại mọi đặc điểm để phân biệt họ trong cuộc sống.
3. Hạnh phúc của cái chết phụ thuộc vào sự phụng sự thờ cúng kính cẩn của con người khi sống, và hạnh phúc khi sống phụ thuộc vào lòng ngoan đạo tôn kính với cái chết.

Đây là quan niệm của con người văn minh mang tính phân tích và khoa học dựa trên cội nguồn tâm linh Nhật Bản. Mọi người Nhật đều tin như vậy vì họ cho rằng cái chết và sự sống là không tách rời nhau. Cái chết là bước tiếp theo của sự sống. Nên theo họ, từ chết chỉ có trong tiếng Anh. Khi một người chết, cơ thể anh ta tan rã trong thế giới vật chất, nhưng người đó không chết mà chuyển vào thế giới vô hình, không nhìn thấy được mà vật lý học hiện đại gọi là thế giới phản vật chất. Như thế người sống có thể nói với thế giới người chết và cúng các đồ thực phẩm.

Trong thực tế, quan niệm Nhật Bản cho rằng thế giới của sự chết mới là thế giới thật, còn thế giới chúng ta sống là một thế giới ảo, bởi vì nó huyễn hoặc vô thường và bị giới hạn. Với người Nhật, thờ cúng không chỉ là một tập tục mà nó còn đem lại niềm vui giống như niềm vui của người mẹ khi mang thức ăn về cho gia đình. ở đây một lần nữa chúng ta nhận ra khái niệm căn bản về tâm linh Nhật Bản. Đó là cuộc sống và cái chết là một. Nếu không hiểu khái niệm này, thì không thể hiểu nổi việc tự đâm kiếm vào bụng, “harakiri” và “kamikaze” của các chiến binh và các võ sĩ đạo Nhật Bản - Mục đích tối hậu của các võ sĩ đạo Nhật Bản là nhận ra sự sống và cái chết là một.

Khái niệm cơ bản thứ ba của Người Nhật là việc thống nhất con người và Thần Thánh là một khác với quan niệm của Thiên chúa giáo và Do Thái giáo. Tôi tin rằng tất cả mọi tôn giáo nguyên thuỷ đều có quan niệm này: Con người và Thượng đế là một. Với người Nhật, ai tin vào thiên nhiên với ánh sáng, nước, đất và thực vật đều sống thân thương và hạnh phúc, vui vẻ - mặc dù đạo Phật nói: cuộc đời là bể khổ.

Nhưng cũng vì đó mà quan niệm về sự sống Nhật Bản biến đổi mang tính thụ động hơn. Nhưng mặt tích cực của đạo Phật là đưa ra cho tinh thần Nhật Bản một cái nhìn về sự biểu hiện của thế giới chỉ là bề mặt và khái niệm triết học về sự biến đổi.

Tiếp theo, tinh thần Nhật Bản còn chịu ảnh hưởng của khái niệm âm dương: vui buồn, lạc quan và bi quan. Một trong những quan niệm đó xuất hiện vào một thời điểm nhất định mang tính địa phương và cá nhân. Nhưng dù sao chúng cũng hòa trộn vào nhau làm một, có sự xuất hiện một đấng kiến tạo sự sống và thiên nhiên. Sự kiến tạo này được coi là Thượng Đế khi con người sống cởi mở cùng thiên nhiên.

Quan niệm Thượng Đế, Trời Phật là cha mẹ thay thế cho quan niệm Thượng Đế là đấng toàn năng có quyền trừng phạt và lạnh lùng. Nhưng sự phát triển các chuẩn mực sống đã tách con người ra khỏi tự nhiên và Thượng Đế. Cuộc sống của chúng ta dần thiếu các điều kiện tự nhiên và ngày càng nhân tạo hoá, cuộc sống tiện nghi và buôn bán - mà quên đi mất tầm quan trọng của thực phẩm. Bản ngã và các chuẩn mực đánh giá con người ngày càng phát triển.

Ngày nay khó có thể tìm được mảnh đất và giống người như Lafcadio Hearn mong đợi. Ông viết: “Tôi mường tượng rằng nếu chúng ta có thể được biến vào một thành phố cổ Hy lạp, chúng ta có thể tìm thấy tôn giáo thuần tuý, ở đó sự hân hoan có thể thấy giống như các lễ hội văn hóa ngày nay ở Nhật. Tôi mường tượng các đứa trẻ Hy Lạp 3 nghìn năm trước cũng được chăm sóc nuôi dưỡng như những đứa trẻ Nhật Bản ngày nay để nhận được các món quà tốt đẹp từ tổ tiên chúng và tôi nghĩ rằng các vị cha mẹ Hy Lạp cũng từng dạy con cái một cách nhẹ nhàng và yên lặng như các bậc cha mẹ ở Nhật Bản ngày nay, nhưng ẩn sau sự dạy bảo đó là những tác động phi thường”.

Dù sao bất cứ ai có sự quan sát vô tư và tốt đẹp nào cũng có thể thấy sự thành kính lên ông bà tổ tiên dựa trên quan điểm hợp nhất giữa con người và Thượng Đế, sự sống và cái chết... sự phát hiện này mở ra cho bạn một chiều hướng mới về sự sống như nhà sử học Anh Arnold Toynbee sau khi đi thăm quan Nhật Bản 10 năm trước đã nói rằng Nhật Bản là đất mẹ hòa bình và thoải mái thứ hai của ông.