Người giữ chìa khoá của đền Thambula tận tình chỉ dẫn những bức tranh, và chỉ cho lối lên tầng trên của khu đền.
Có thể thấy hình các bức tranh Phật vẽ kín trên tường, những bức tranh có tuổi gần 800 năm !!!
Tôi không muốn dùng từ "Chùa" quen thuộc với người Việt để gọi các công trình Phật giáo nơi đây, bởi rất dễ nhầm lẫn.
Với người Việt, Chùa là nơi đặt tượng thờ Phật, là nơi hành lễ, đọc kinh, là nơi tăng ni ở, cũng là nơi chôn cất các vị sư qua đời, nghĩa là Chùa là tập hợp tất cả vào một chỗ, tương tự Trung Quốc, Nhật, Hàn.
Ở các nước Phật giáo Nguyên thuỷ, các công trình rất tách biệt. Những ngôi đền thờ tượng Phật riêng (temple), và những tu viện nơi các tu sĩ sinh sống, học tập riêng (monastery), và các tháp thờ (stupa) có thể cũng riêng. Người Myanmar phân biệt :
- Kyaung: tu viện, nơi sư tăng ở và học tập
- Patho, Paya: đền thờ, điện thờ
- Pya : tháp thờ hình vuông, tượng trưng núi Meru
- Zedi: tháp thờ hình tròn, tương tự Stupa
- Hti : tháp thờ hình tròn trên đỉnh có cái lọng nhiều tầng tượng trưng Niết Bàn.
- Shwe: nghĩa là vàng, chỉ tháp dát vàng mới có tên này.
Do vậy tôi sẽ dùng từ Đền thờ, Tháp thờ, thay cho Chùa.
Trên tầng của đền Thambula
Từ trên đền Thambula nhìn về phía Tây, hướng ra sông Ayeyarwady, tầng tầng lớp lớp các ngôi tháp cổ... Hàng chục ngọn tháp Rất lớn, hàng trăm ngọn Lớn, và cả nghìn ngọn tháp nhỏ. Những ngôi tháp lớn đều do các vị vua xây, tháp nhỏ hơn do tầng lớp quyền quý.
Đằng sau sự huy hoàng tráng lệ đó, là sự suy tàn mầm mống. Đế quốc Bagan đã sụp đổ ngay từ trong lòng nó, khi một mặt các vị vua tôn sùng Phật pháp, cho xây những ngôi tháp vĩ đại, nhưng lại cũng sẵn sàng giết cha để chiếm ngôi...
Không xa tháp Thambula là ngôi đền Payathonzu với ba tháp liền nhau.
Nhìn ngôi đền này, tôi liên tưởng ngay đến những cụm tháp Chăm ba tháp ở Việt Nam như Chiên Đàn, Khương Mỹ, tôn thờ Tam vị nhất thể trong Hindu giáo là Brahma, Vishnu, Shiva. Trước khi Phật giáo du nhập vào Bagan, trong nhiều đời vua đã từng theo Hindu giáo.
Tuy nhiên đây không phải ba ngôi tháp riêng biệt như Hindu giáo, mà là một ngôi đền có ba tháp thờ, tôn thờ Tam thế Phật: Quá khứ, Hiện tại, Vị lai.
Điều này khá thú vị, vì Phật giáo Nguyên thuỷ ít khi tôn thờ nhiều vị Phật cùng lúc, thường tập trung tôn thờ Thích Ca. Nhưng tại Bagan, có thể thấy các ngôi đền thờ 1 Phật, 2 Phật, 3 Phật, 4 Phật, 5 Phật...
Khoảng một nửa các ngôi đền tại Bagan có kiến trúc tháp vuông, tượng trưng cho núi vũ trụ Meru (núi Tu Di). Có điều thay vì bốn vị Thiên Vương ở bốn mặt, thì là bốn vị Phật: Câu-Lâu-Tôn, Câu-Na-Hàm, Ca-Diếp, Thích-Ca.
Các ngọn tháp được dựng toàn bằng gạch, tầng cấp vươn cao. Trang trí trong tháp là các hình điêu khắc, tranh vẽ về cuộc đời của Phật Thích Ca, hoặc bộ tranh Jataka (Bản sinh kinh) mô tả hơn 500 tiền kiếp của Phật Thích Ca.
Tháp Tayoke Pye nổi bật trên nền trời phía Đông, nhìn từ Payathonzu.